I. BỐI CẢNH LỊCH SỬ – XÃ HỘI
1. Bối cảnh Lịch sử
Hình thành Tỉnh: Bốn năm sau ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30 – 4 – 1975), năm 1979, đặc khu Vũng Tàu – Côn Đảo được thành lập năm 1979. Tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu (BR-VT) chính thức được thành lập năm 1991 (trên cơ sở Đặc khu Vũng Tàu – Côn Đảo và 3 huyện tách từ Đồng Nai).
Phát triển Kinh tế: Với vị trí quan trọng và trữ lượng dầu mỏ lớn, BR-VT được quan tâm đặc biệt. Dấu mốc quan trọng là sự ra đời của Công ty liên doanh Dầu khí Vietsovpetro năm 1981 (với sự hỗ trợ của Liên Xô cũ).
Ảnh hưởng: Dầu khí làm kinh tế tỉnh phát triển mạnh, kéo theo sự phát triển của du lịch, dịch vụ. Thu nhập bình quân đầu người của tỉnh thuộc loại cao nhất cả nước.
2. Tiền đề Văn hóa – Xã hội – Kinh Tế
Sau năm 1975, Bà Rịa – Vũng Tàu có những chuyển đổi về kinh tế vô cùng mạnh mẽ, với
cơ cấu kinh tế tập trung chủ yếu vào công nghiệp và dịch vụ.
Đa dạng Văn hóa: Sự phát triển kinh tế mạnh mẽ đã thu hút nguồn nhân lực từ khắp các vùng miền và chuyên gia nước ngoài (Liên Xô cũ). Điều này mang lại sự đa dạng về văn hóa, phong tục, tập quán.
Hài hòa Truyền thống – Hiện đại:
o Nếu Vũng Tàu được xem là đô thị hiện đại thì các huyện Giữ gìn những phong tục, tập quán và sinh hoạt văn hóa dân gian đặc sắc.
BR-VT là địa phương có sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống (bảo lưu) và hiện đại (đổi mới, hội nhập) giữa bảo lưu, gìn giữ những nét đẹp xưa với việc đổi mới, hội nhập.
II. DIỆN MẠO VÀ ĐẶC TRƯNG CHỦ YẾU
1. Giai đoạn 1975 – 1985
• Đề tài các nhà văn, nhà thơ ở tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu nói về vẫn là: Chiến tranh
• Tác phẩm tiêu biểu:
o Năm 1981, "Nhóm sáng tác" đầu tiên thành lập ở Đặc khu Vũng Tàu – Côn Đảo.
o Tác phẩm đầu tay: Tập thơ, truyện, bút kí Côn Đảo (ngợi ca tình yêu, ý chí sắt đá của người tù yêu nước).
o Tập sách Người mới đặc khu chúng tôi (viết về những người đóng góp tích cực xây dựng đặc khu).
Nhận xét: Đã có chuyển hướng về đề tài nhưng hình tượng nhân vật chưa phản ánh toàn diện tâm tư, tình cảm của con người sau chiến tranh.
2. Giai đoạn từ 1986 đến nay (Thời kỳ Đổi mới)
• Chuyển biến Đề tài: Âm hưởng chiến tranh phai nhạt dần, thay bằng cảm hứng thế sự, đời tư. Hình tượng nhân vật là những con người cá nhân với khát vọng và bi kịch.
• Các Tác giả Tiêu biểu:
o Xuân Sách (Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh đầu tiên): Sáng tác với nguồn cảm hứng mới (thế sự). Tác phẩm: Cuộc hôn nhân bị đánh tráo, Người ơi, người ở lại, Cõi người...
o Trần Đức Tiến (Chủ tịch Hội 1998 – 2007): Đạt nhiều giải thưởng trong nước. Nổi bật với hai mảng đề tài: truyện người lớn (Linh hồn bị đánh cắp, Bụi trần) và truyện thiếu nhi (Vương quốc vắng nụ cười, Trên đôi cánh chuồn chuồn).
o Lê Huy Mậu: Nhà thơ tiêu biểu, với những tập thơ mang cảm hứng về biển (Đêm trăng non, Thiếu nữ và mùa đông, Cảm ơn mưa phùn).
o Các tác giả khác: Hồ Ngạc Ngữ, Đặng Chương Ngạn, Tiết Hùng Thái, Hoàng Trung Thủy, Tùng Bách, Nguyễn Tử Hiền...
• Thành tựu chung: Thể hiện qua các tập sách chọn lọc của Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh (10 năm truyện ngắn Bà Rịa – Vũng Tàu, Giao hưởng biển...).
III. CÁC GIÁ TRỊ CƠ BẢN
1. Tái hiện Cuộc đấu tranh chống quân xâm lược
• Đề tài Côn Đảo: Nhà tù Côn Đảo là biểu tượng cho sự rùng rợn và hào hùng được ví như “địa ngục trần gian” của chế độ thực dân, đế quốc. Nhiều tác giả chọn Côn Đảo làm đề tài để gửi gắm niềm xót thương và tự hào về một thời khói lửa hào hùng
• Tác phẩm tiêu biểu: Côn Đảo (tập sách đầu tiên), bút kí Võ Thị Sáu – Sống mãi tuổi thanh xuân (Hương Mai, ca ngợi tấm gương anh dũng).
2. Phản ánh Sự thay đổi và Phát triển của Quê hương
• Phản ánh Đổi thay: Văn học phản ánh sự thay đổi kinh tế, xã hội, con người và cuộc sống mới ở BR-VT (Người của ngày mai - Lê Huy Mậu, Tân Rú gần mà xa - Hồng Bàng, Tết nhà nông - Trường Thanh...).
• Phản ánh Mặt trái và Đời sống Hiện đại: Phản ánh mặt trái của cơ chế thị trường, những kiểu người lựa chọn lối sống khác truyền thống (Mẹ đơn thân - Trần Quang Vinh, Giàn thiên lí trổ hoa - Từ Kế Tường).
o Các tác phẩm như Thi sĩ trại gà (Trần Đức Tiến), Hun hút của sông (Văn Thành Lê) phản ánh chân thực cảm nhận về đời sống hiện đại.
3. Góp phần Thúc đẩy sự Phát triển Văn học Nghệ thuật trên Bình diện Nghệ thuật
Sự phát triển của văn học BR-VT sau 1975 được khẳng định rõ nét trên phương diện nghệ thuật (hình thức biểu hiện nội dung):
Lĩnh vực Tác giả và Đặc trưng Nghệ thuật
Văn xuôi Xuân Sách: Xây dựng cốt truyện, nhân vật độc đáo (Cuộc hôn nhân bị đánh tráo). Trần Đức Tiến: Sáng tạo, đổi mới hình thức nghệ thuật trong cả truyện người lớn và thiếu nhi. Được đánh giá là "truyện không có chuyện", hấp dẫn ở cách viết, cách dẫn dắt, chi tiết toả sáng. Thế hệ tiếp nối: Đàm Huy Đông, Trần Quang Vinh, Từ Kế Tường, Bùi Đế Yên...
Thơ Lê Huy Mậu: Ngôn ngữ nhẹ nhàng, sâu lắng của miền Trung kết hợp với sự mộc mạc, bình dị của miền Nam. Biển là nguồn cảm hứng lớn, chi phối cách lựa chọn từ ngữ, ngắt nhịp, ngắt dòng (Một ngày với biển Vũng Tàu, Ông già xóm lưới). Lê Thiên Minh Khoa: Thơ đằm thắm, giản dị, vừa cụ thể sống động vừa sâu sắc, hiện đại (Lặng lẽ tôi).
Tác phẩm Tiêu biểu (Ví dụ minh họa)
• "Khu vườn của mẹ" (Bùi Đế Yên): Truyện ngắn hiện đại, phản ánh cuộc sống tối giản và tránh dịch tại ngoại ô Vũng Tàu trong bối cảnh dịch COVID-19. Nổi bật là tình mẫu tử, sự mạnh mẽ của người mẹ và vai trò của khu vườn như một nguồn sống và nơi trú ngụ tinh thần.
• "Bãi Dâu Mùa Thu" (Lê Huy Mậu): Bài thơ đặc trưng cho thơ BR-VT sau Đổi mới. Biển Vũng Tàu (Bãi Dâu) là không gian để nhân vật trữ tình đối diện với những ký ức tuổi học trò, mối tình đầu và sự xót xa của chiến tranh, tuổi già. Thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa cảnh vật thiên nhiên (sóng, trời, cây bàng) và cảm xúc cá nhân.
• Nhà văn Trần Đức Tiến: Người Dắt Con Trẻ Vào Thế Giới Đồng Thoại (Văn Thành Lê): Bài phê bình khẳng định vị trí độc đáo của Trần Đức Tiến. Ông viết văn cho người lớn với cách viết độc đáo (truyện không có chuyện), đồng thời là nhà văn thiếu nhi xuất sắc (viết thật sự, không phải tay trái). Sáng tác cho thiếu nhi của ông quyện vào thiên nhiên (truyện đồng thoại), giúp trẻ khám phá thế giới tự nhiên và ý thức bảo vệ môi trường.